Rasathane, astronomik gözlemler yapmaya yarayan özel bina ve evlere denir. Orta Çağ boyunca benzerine rastlanmayacak ölçüde sürekli ve sistemli rasathaneler, ilk olarak İslam dünyasında ortaya çıkmıştır.50
Tam teşekküllü olmasa da İslam dünyasında ilk rasathane 828 yılında Bağdat’ta kurulan Şemmâsiye Rasathanesi’dir. Burada ünlü matematikçi Hârizmî görev yapmıştır. Yine 1023 yılında İbn Sina için Hemedan şehrinde rasathane kurulmuştur. Ayrıca Melikşah’ın yaptırdığı, Ömer Hayyâm dâhil birçok bilim adamının görev aldığı rasathaneler bu bilim yuvalarının ilk örneklerindendir.51 İslam tarihinde tam teşkilatlı ilk büyük rasathane Merâga Rasathanesi’dir. 1259 yılında İlhanlı Hükümdarı Hülâgû tarafından Merâga’da yaptırılan bu rasathane hükümdarın ikametine tahsis edilmiş köşkün yanında, cami, zengin bir kütüphane ve çeşitli hizmet binalarıyla külliye hâlindedir.
İçinde, geniş çaplı gözlem aletleri bulunan rasathanenin yöneticiliğini Nasîrüddîn Tûsî üstlenmiş, onunla birlikte astronom ve matematikçiler de çalışmıştır. Yeni gözlemler yapmak için kurulan rasathanedeki gözlem ve hesap faaliyetleri on iki yıl devam etmiş ve 1271 yılında yıldızların hareketlerinin hesaplanması ile ilgili önemli başarılar elde edilmiştir. İlmî çalışmalar yapan âlimler, içindeki gözlem aletlerinin büyüklüğü ve hassaslığı, yapılan gözlemlerin dakikliği, Merâga Rasathanesini İslam medeniyetinde en önemli gelişmelerin kaydedildiği rasathane konumuna getirmiştir. 1575 yılında 3. Murad’ın ve Sadrazam Sokullu Mehmet Paşa’nın desteğiyle İstanbul’da inşaatına başlanıp iki yılda tamamlanan rasathane İslam medeniyetinin son büyük rasathanesi sayılmaktadır. 8. yüzyıldan 16. yüzyıla kadar İslam dünyasında rasathaneler sayesinde astronomi ve matematik alanlarında yapılan çalışmalar, hiç şüphesiz modern astronomi ve matematiğin alt yapısını hazırlamıştır.52
50 İbrahim Sarıçam; Seyfettin Erşahin, İslam Medeniyeti Tarihi, s.167.
51 Mehmet Bayrakdar, İslam’da Bilim ve Teknoloji Tarihi, s. 152.